کد مطلب:318525 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:855
مدینه شهر پیامبر صلی الله علیه وآله
خانه رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله وسلم پس از بعثت با رفتار ناشایست مشركان مكه روبه رو شد و به ناچار یثرب را برای هجرت و ترویج دین خدا انتخاب كرد. شهری كه پس از هجرت «مدینةالنبی صلی الله علیه وآله وسلم» نام گرفت.
اولین پیمان بین رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم و اهالی یثرب در ایام حج سال 620 میلادی هنگامی كه عده ای از مردم یثرب به مكه عزیمت كرده بودند، و پیمان دیگر در سال 622 م (سال هجرت) انعقاد یافت(1).
هجرت از مكه به مدینه آغازشد، تا آن كه رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم روز دوشنبه هشتم ربیع الاول سال اول هجری به «قبا» رسید و مدت چهار روز در آنجا توقف نمود و روز جمعه دوازدهم ربیع الاول قبا را ترك فرمود(2). وجود رسول گرامی سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودی (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت كردند و بنی قریظه از مدینه خارج شد.
رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم خانه و مسجد خود را در یك واحد معماری برپا كرد و خانه های صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراكنده شد. در كنار مسجد خیمه ای به عنوان بیمارستان و مكانی به امور نظامی اختصاص یافت.
خانه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم همزمان با تأسیس بنای مسجد، به دست مباركشان و همكاری صحابه در سمت شرقی مسجدالنّبی صلی الله علیه وآله وسلم بناگردید. این خانه دارای نُه اتاق بود كه به وسیله شاخه های خرما و كاه و گل پوشیده شده بود. به طوری كه اگر انسانی دستش را بلند می كرد به سقف می رسید.
خانه ها از مقابل باب النساء فعلی شروع و در جنوب شرقی(3) ادامه می یافت. خانه فاطمه زهراعلیها السلام نیز مجاور و پشت خانه پیامبر (پشت خانه عایشه) قرارداشت و هروقت پیامبر از خانه عایشه بیرون می آمد، از روزنه ای كه بین خانه بود، جویای حال دخترشان می شدند(4).
در اطراف مدینه دیواری نبود، چنانچه در زمان رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم بازاری تجاری در خارج مدینه، در مكان مناخه فعلی برپا می شد و از اینجا آشكار می گردد كه نظام تجاری مدینه به همان شیوه اولی خود ادامه می یابد و آن جدایی مناطق مسكونی از مناطق تجاری است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدانهای بزرگی بود كه كالاهای تجاری در آن عرضه می شد و ساختمان ثابتی در آنجا موجود نبود.
مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال 36هجری برابر 657 میلادی همچنان مركز حكومت اسلامی بود تا آن كه حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام مركز دولت اسلامی را از مدینه به كوفه انتقال داد. و پس از صلح امام حسن علیه السلام اهل بیت عصمت به مدینه بازگشتند. با مروری به تاریخ حیات ائمه شیعه علیهم السلام درمی یابیم كه اكثر این خاندان در مدینه تولد یافته و تمامی عمر شریفشان یا اكثر آن را در مدینه گذرانده اند.
خانه امام صادق و امام كاظم علیهما السلام
حضرت امام صادق علیه السلام خانه حارثة بن نعمان را در سالهای (100-147) به ملكیت خود درآورد و خانه مسكونی خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبی خانه ابوایوب انصاری قرارداشت، خانه ای كه پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم در بدو ورود به مدینه در طبقه هم كف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگی كردند(5) و پس از ساخت مسجدالنبی به منزلی كه مجاور آن بنا شده بود، نقل مكان فرمود.
بدین ترتیب خانه امام صادق علیه السلام و امام كاظم علیه السلام نیز چون ائمه شیعه در مدینه بود و همین خانه ای كه ذكرش گذشت، محل رشد و تعالی امام كاظم علیه السلام و مركز پاسخ به سؤوالات مختلف علمی اعم از فقهی، كلامی و تفسیری و حدیثی بود.
هر چند خلفای وقت با به شهادت رساندن امام صادق علیه السلام بر آن بودند تا نظام آموزشی و سازماندهی شیعه از هم بپاشد، لیكن مكتب علمی شیعه با امامت امام كاظم علیه السلام ادامه یافت.
سیدبن طاووس می نویسد:
«گروه زیادی از یاران و شیعیان خاص امام كاظم علیه السلام و رجال خاندان هاشمی در محضر آن حضرت گردمی آمدند و سخنان گهربار و پاسخهای آن حضرت به پرسشهای حاضران را یادداشت می نمودند و هر حكمی كه در مورد هر پیش آمدی صادر می نمود، ضبط می كردند».
قیامهای شیعی رو به فزونی نهاده بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده می شد. شیعیان برای رسیدن به آرمان الهی و حكومت اسلامی لحظه شماری می كردند. سازماندهی منظم «وكلا» موجب شده بود تا بیت المال سرزمین پهناور اسلامی به سوی امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل می كرد. لذا امام كاظم علیه السلام تحت نظر قرارگرفت و از زندانی به زندان دیگر انتقال یافت تا در بغداد بهشهادت رسید.
خاندان امام كاظم علیه السلام
در تعداد اولاد امام كاظم علیه السلام اختلاف نظر است. چنانكه یعقوبی برای آن حضرت هیجده پسر و بیست و سه دختر ذكر می كند.(6) و برخی از كتب انساب مانند «عمدةالطالب» والمجدی امام كاظم علیه السلام را دارای شصت فرزند می دانند كه بیست وسه نفر از آنها پسر و سی و هفت تن دختر می باشند(7) در هرحال بر ما روشن می شود كه امام كاظم علیه السلام اولاد بسیاری داشتند.
علل عمده این امر به چند مسأله برمی گردد:
1 - همانگونه كه در مورد همسران رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم گفته می شود، امام نیز به پیروی از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله وسلم می خواسته با ازدواج با خانواده های مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق سازد و یا اگر با خانواده های شیعی ازدواج می كرد، در صدد بود با توجه به نابسامانی اقتصادی جامعه شیعه كه از فشار حاكم ناشی می شد، آن خانواده ها را علاوه بر پوشش فرهنگی و رهبری سیاسی، پوشش اقتصادی دهد.
2 - علّت دیگر فراوانی فرزندان امام كاظم علیه السلام شاید از این جهت باشد كه امام علیه السلام جوّ سیاسی وقت را مخالف سادات و علویان می دید، به گونه ای كه با زندانی كردن و به شهادت رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حكومت را از میان بردارند و ممكن بود با این رویّه، نسل پیامبر از بین برود.
3 - شاید امام علیه السلام می خواستند به واسطه این فرزندان كه تحت تربیت خاص واقع می شدند، فرهنگ شیعه را استحكام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق علیه السلام حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرار گرفت و بیم آن می رفت در آینده كسی جز وصی وی، از اسرار آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم آگاهی نداشته باشد تا آن را منتشر سازد.
4 - فرزندان امام كاظم علیه السلام پس از وی، یاران صمیمی امامت در عصر امام رضاعلیه السلام شدند و امام كاظم علیه السلام به این مسأله توجّه داشت.
ولادت حضرت معصومه علیها السلام
حضرت فاطمه معصومه علیها السلام فرزند امام كاظم علیه السلام و از شخصیتهای برجسته خاندان موسوی است، با توجه به محدودیتی كه شیعیان در عصر موسوی داشتند، تاریخ تشیّع در این دوره به صورت كامل تدوین نشده و یا تألیفات و آثار پیشینیان در طی حوادث و رویدادها از بین رفته است. چنانكه روایات و احادیث امام كاظم علیه السلام هم نسبت به ائمه پیش از خود چون امام صادق علیه السلام رواج نیافته و تنها بخشی از علوم و معارف حضرتش به ما رسیده است.
این مسأله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه نیز مطرح است. برخی به نقل از كتاب «نُزهةالابرار فی نسب اولاد ائمةالاطهار»(8) و كتاب «لوامع الانوار فی طبقات الاخیار»(9) ولادت ایشان را در مدینه اوّل ذیقعده سال 173هجری می دانند، چنانكه میرزا ابوطالب تبریزی گوید:
«... از كتاب نزهةالابرار فی نسبة اولاد الائمه الاطهار نقل شده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یكصد و هفتاد و سه متولد شده و در دهم ماه ربیع الثانی سال دویست و یك در قم وفات كرده»(10).
برخی دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال 183هجری ذكر می كنند(11) كه ظاهراً لغزشی در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفته است و با توجه به شهادت امام كاظم علیه السلام در سال 183هجری(12) و زندانی بودنشان در طی سالهای 179(13) تا 183 منطقی به نظر نمی رسد كه حضرت معصومه علیها السلام در سال 183هجری تولد یافته باشد.
مؤلف «مستدرك سفینةالبحار»(14) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه علیها السلام می نویسد:
«فاطمةُ المعصومةُ المولودةُ فی غُرَّةِ ذی القعدة سنة173»(15).
«فاطمه معصومه در اوّل ذیقعده 173هجری دیده به جهان گشود».
البته باید متذكرشد كه این اختلاف تنها در سال ولادت رخ داده و همگی روز ولادت را اول ذیقعده عنوان كرده اند.
علاوه بر اینكه سال ولادت حضرت معصومه علیها السلام با شهادت امام كاظم علیه السلام مصادف می شود و موجب خدشه دار شدن قول سال 183 است، نكته دیگری مطرح است و آن این كه حضرت امام كاظم علیه السلام چهار دختر به نام «فاطمه» داشتند(16) كه حضرت معصومه علیها السلام بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغری، فاطمه وسطی و فاطمه اخری فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال 173هجری قمری روز ولادت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام می باشد.(17)
محیط تربیتی
حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در محیطی پرورش یافت كه پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقی آراسته بودند. عبادت و زهد، پارسایی و تقوا، راستگویی و بردباری، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگی و پاكدامنی و یاد خدا از صفات تبار پیامبراكرم بود(18). پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایت بودند و هریك در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه كافی مبذول می داشتند. همانگونه كه رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم، خدیجه كبری را به همسری انتخاب كرد تا به تربیت فرزندانش همت گمارد و او نخستین ایمان آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملكوتی چون حضرت فاطمه زهراعلیها السلام را پرورش داد. ائمه طاهرین علیهم السلام نیز به پیروی از رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومی كه پس از آنها به امامت خواهدرسید، از مادری پاكدامن و پارسا متولدشود. امام كاظم علیه السلام نیز از این اصل تبعیّت نمود.
مادر حضرت معصومه علیها السلام
حُمَیده مادر بزرگوار امام كاظم از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقرعلیه السلام به همسری فرزندش امام صادق علیه السلام درآمده بود. امام صادق درباره مقام والای همسرش كه مادر امام كاظم علیه السلام شد فرماید:
«حُمَیْدَةُ مُصَفّاة مِنَ الاَدْناسِ كَسَبیكَةِ الذَّهَبِ، مازالَتِ الاَمْلاكُ تُحْرِسُها حَتّی اُدِّیَتْ اِلَیَّ كَرامَةً مِنَ اللهِ لی، وَالْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِی»(19).
«حُمیده مانند شمش طلای خالص، از ناپاكی ها و ناخالصی ها، پاك است، فرشتگان او را همواره نگهداری كردند تا به من رسید، به خاطر كرامتی كه خدا نسبت به من، و حجّت پس از من «موسی علیه السلام» عنایت فرمود.»
حمیدَه بانویی آگاه و حدیث دان بود و احادیثی را كه از امام صادق علیه السلام و دیگران شنیده بود، همچون یك راوی مورد اعتماد برای مردم نقل می كرد و در واقع یكی از استادان مجامع علمی بانوان در عصر امام صادق علیه السلام محسوب می شد.(20) وی در حوزه آموزشی خویش با دختری از اهالی مغرب به نام «نجمه» آشناشد. نجمه علوم اسلامی را از همسر امام صادق علیه السلام فرامی گرفت و نشانه های عقل و هوشیاری و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملی وی مشهودبود.
حُمیده گوید: روزی كه نجمه به خانه ما راه یافت، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را در عالم خواب دیدم كه به من فرمود: (ای حمیده نجمه را به پسرت موسی علیه السلام ببخش و همسر او كن، همانا به زودی بهترین فرد روی زمین از او متولد می شود. من به این دستور عمل كردم و نجمه را همسر فرزندم امام كاظم علیه السلام نمودم و از او حضرت امام رضاعلیه السلام به دنیا آمد»(21).
نجمه به اندازه ای از حلاوت ذكر و مناجات با خدا بهره برد كه در ایام شیردادن به امام رضاعلیه السلام نمی توانست چون سابق به اعمال عبادی خویش بپردازد، از اینرو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه كمك كنید.
از او سؤال شد، مگر شیرت كم شده است؟
در پاسخ گفت:
«لا أَكْذِبُ وَاللهِ، وَما نَقَصَ الدَّرُّ، وَلكِنْ عَلَیَّ وِرْدٌ مِنْ صَلاتِی وَتَسْبیحی، وَقَدْنَقَصَ مُنْذُ وَلِدْتُ».(22)
«سوگند به خدا دروغ نمی گویم، شیرم كم نشده، ولی برای من ذكرهایی از نماز و تسبیح هست كه از هنگام پرستاری و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم كاسته شده است».
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله وسلم پس از بعثت با رفتار ناشایست مشركان مكه روبه رو شد و به ناچار یثرب را برای هجرت و ترویج دین خدا انتخاب كرد. شهری كه پس از هجرت «مدینةالنبی صلی الله علیه وآله وسلم» نام گرفت.
اولین پیمان بین رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم و اهالی یثرب در ایام حج سال 620 میلادی هنگامی كه عده ای از مردم یثرب به مكه عزیمت كرده بودند، و پیمان دیگر در سال 622 م (سال هجرت) انعقاد یافت(1).
هجرت از مكه به مدینه آغازشد، تا آن كه رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم روز دوشنبه هشتم ربیع الاول سال اول هجری به «قبا» رسید و مدت چهار روز در آنجا توقف نمود و روز جمعه دوازدهم ربیع الاول قبا را ترك فرمود(2). وجود رسول گرامی سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودی (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت كردند و بنی قریظه از مدینه خارج شد.
رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم خانه و مسجد خود را در یك واحد معماری برپا كرد و خانه های صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراكنده شد. در كنار مسجد خیمه ای به عنوان بیمارستان و مكانی به امور نظامی اختصاص یافت.
خانه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم همزمان با تأسیس بنای مسجد، به دست مباركشان و همكاری صحابه در سمت شرقی مسجدالنّبی صلی الله علیه وآله وسلم بناگردید. این خانه دارای نُه اتاق بود كه به وسیله شاخه های خرما و كاه و گل پوشیده شده بود. به طوری كه اگر انسانی دستش را بلند می كرد به سقف می رسید.
خانه ها از مقابل باب النساء فعلی شروع و در جنوب شرقی(3) ادامه می یافت. خانه فاطمه زهراعلیها السلام نیز مجاور و پشت خانه پیامبر (پشت خانه عایشه) قرارداشت و هروقت پیامبر از خانه عایشه بیرون می آمد، از روزنه ای كه بین خانه بود، جویای حال دخترشان می شدند(4).
در اطراف مدینه دیواری نبود، چنانچه در زمان رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم بازاری تجاری در خارج مدینه، در مكان مناخه فعلی برپا می شد و از اینجا آشكار می گردد كه نظام تجاری مدینه به همان شیوه اولی خود ادامه می یابد و آن جدایی مناطق مسكونی از مناطق تجاری است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدانهای بزرگی بود كه كالاهای تجاری در آن عرضه می شد و ساختمان ثابتی در آنجا موجود نبود.
مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال 36هجری برابر 657 میلادی همچنان مركز حكومت اسلامی بود تا آن كه حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام مركز دولت اسلامی را از مدینه به كوفه انتقال داد. و پس از صلح امام حسن علیه السلام اهل بیت عصمت به مدینه بازگشتند. با مروری به تاریخ حیات ائمه شیعه علیهم السلام درمی یابیم كه اكثر این خاندان در مدینه تولد یافته و تمامی عمر شریفشان یا اكثر آن را در مدینه گذرانده اند.
خانه امام صادق و امام كاظم علیهما السلام
حضرت امام صادق علیه السلام خانه حارثة بن نعمان را در سالهای (100-147) به ملكیت خود درآورد و خانه مسكونی خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبی خانه ابوایوب انصاری قرارداشت، خانه ای كه پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم در بدو ورود به مدینه در طبقه هم كف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگی كردند(5) و پس از ساخت مسجدالنبی به منزلی كه مجاور آن بنا شده بود، نقل مكان فرمود.
بدین ترتیب خانه امام صادق علیه السلام و امام كاظم علیه السلام نیز چون ائمه شیعه در مدینه بود و همین خانه ای كه ذكرش گذشت، محل رشد و تعالی امام كاظم علیه السلام و مركز پاسخ به سؤوالات مختلف علمی اعم از فقهی، كلامی و تفسیری و حدیثی بود.
هر چند خلفای وقت با به شهادت رساندن امام صادق علیه السلام بر آن بودند تا نظام آموزشی و سازماندهی شیعه از هم بپاشد، لیكن مكتب علمی شیعه با امامت امام كاظم علیه السلام ادامه یافت.
سیدبن طاووس می نویسد:
«گروه زیادی از یاران و شیعیان خاص امام كاظم علیه السلام و رجال خاندان هاشمی در محضر آن حضرت گردمی آمدند و سخنان گهربار و پاسخهای آن حضرت به پرسشهای حاضران را یادداشت می نمودند و هر حكمی كه در مورد هر پیش آمدی صادر می نمود، ضبط می كردند».
قیامهای شیعی رو به فزونی نهاده بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده می شد. شیعیان برای رسیدن به آرمان الهی و حكومت اسلامی لحظه شماری می كردند. سازماندهی منظم «وكلا» موجب شده بود تا بیت المال سرزمین پهناور اسلامی به سوی امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل می كرد. لذا امام كاظم علیه السلام تحت نظر قرارگرفت و از زندانی به زندان دیگر انتقال یافت تا در بغداد بهشهادت رسید.
خاندان امام كاظم علیه السلام
در تعداد اولاد امام كاظم علیه السلام اختلاف نظر است. چنانكه یعقوبی برای آن حضرت هیجده پسر و بیست و سه دختر ذكر می كند.(6) و برخی از كتب انساب مانند «عمدةالطالب» والمجدی امام كاظم علیه السلام را دارای شصت فرزند می دانند كه بیست وسه نفر از آنها پسر و سی و هفت تن دختر می باشند(7) در هرحال بر ما روشن می شود كه امام كاظم علیه السلام اولاد بسیاری داشتند.
علل عمده این امر به چند مسأله برمی گردد:
1 - همانگونه كه در مورد همسران رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم گفته می شود، امام نیز به پیروی از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله وسلم می خواسته با ازدواج با خانواده های مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق سازد و یا اگر با خانواده های شیعی ازدواج می كرد، در صدد بود با توجه به نابسامانی اقتصادی جامعه شیعه كه از فشار حاكم ناشی می شد، آن خانواده ها را علاوه بر پوشش فرهنگی و رهبری سیاسی، پوشش اقتصادی دهد.
2 - علّت دیگر فراوانی فرزندان امام كاظم علیه السلام شاید از این جهت باشد كه امام علیه السلام جوّ سیاسی وقت را مخالف سادات و علویان می دید، به گونه ای كه با زندانی كردن و به شهادت رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حكومت را از میان بردارند و ممكن بود با این رویّه، نسل پیامبر از بین برود.
3 - شاید امام علیه السلام می خواستند به واسطه این فرزندان كه تحت تربیت خاص واقع می شدند، فرهنگ شیعه را استحكام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق علیه السلام حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرار گرفت و بیم آن می رفت در آینده كسی جز وصی وی، از اسرار آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم آگاهی نداشته باشد تا آن را منتشر سازد.
4 - فرزندان امام كاظم علیه السلام پس از وی، یاران صمیمی امامت در عصر امام رضاعلیه السلام شدند و امام كاظم علیه السلام به این مسأله توجّه داشت.
ولادت حضرت معصومه علیها السلام
حضرت فاطمه معصومه علیها السلام فرزند امام كاظم علیه السلام و از شخصیتهای برجسته خاندان موسوی است، با توجه به محدودیتی كه شیعیان در عصر موسوی داشتند، تاریخ تشیّع در این دوره به صورت كامل تدوین نشده و یا تألیفات و آثار پیشینیان در طی حوادث و رویدادها از بین رفته است. چنانكه روایات و احادیث امام كاظم علیه السلام هم نسبت به ائمه پیش از خود چون امام صادق علیه السلام رواج نیافته و تنها بخشی از علوم و معارف حضرتش به ما رسیده است.
این مسأله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه نیز مطرح است. برخی به نقل از كتاب «نُزهةالابرار فی نسب اولاد ائمةالاطهار»(8) و كتاب «لوامع الانوار فی طبقات الاخیار»(9) ولادت ایشان را در مدینه اوّل ذیقعده سال 173هجری می دانند، چنانكه میرزا ابوطالب تبریزی گوید:
«... از كتاب نزهةالابرار فی نسبة اولاد الائمه الاطهار نقل شده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یكصد و هفتاد و سه متولد شده و در دهم ماه ربیع الثانی سال دویست و یك در قم وفات كرده»(10).
برخی دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال 183هجری ذكر می كنند(11) كه ظاهراً لغزشی در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفته است و با توجه به شهادت امام كاظم علیه السلام در سال 183هجری(12) و زندانی بودنشان در طی سالهای 179(13) تا 183 منطقی به نظر نمی رسد كه حضرت معصومه علیها السلام در سال 183هجری تولد یافته باشد.
مؤلف «مستدرك سفینةالبحار»(14) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه علیها السلام می نویسد:
«فاطمةُ المعصومةُ المولودةُ فی غُرَّةِ ذی القعدة سنة173»(15).
«فاطمه معصومه در اوّل ذیقعده 173هجری دیده به جهان گشود».
البته باید متذكرشد كه این اختلاف تنها در سال ولادت رخ داده و همگی روز ولادت را اول ذیقعده عنوان كرده اند.
علاوه بر اینكه سال ولادت حضرت معصومه علیها السلام با شهادت امام كاظم علیه السلام مصادف می شود و موجب خدشه دار شدن قول سال 183 است، نكته دیگری مطرح است و آن این كه حضرت امام كاظم علیه السلام چهار دختر به نام «فاطمه» داشتند(16) كه حضرت معصومه علیها السلام بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغری، فاطمه وسطی و فاطمه اخری فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال 173هجری قمری روز ولادت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام می باشد.(17)
محیط تربیتی
حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در محیطی پرورش یافت كه پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقی آراسته بودند. عبادت و زهد، پارسایی و تقوا، راستگویی و بردباری، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگی و پاكدامنی و یاد خدا از صفات تبار پیامبراكرم بود(18). پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایت بودند و هریك در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه كافی مبذول می داشتند. همانگونه كه رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم، خدیجه كبری را به همسری انتخاب كرد تا به تربیت فرزندانش همت گمارد و او نخستین ایمان آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملكوتی چون حضرت فاطمه زهراعلیها السلام را پرورش داد. ائمه طاهرین علیهم السلام نیز به پیروی از رسول اكرم صلی الله علیه وآله وسلم در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومی كه پس از آنها به امامت خواهدرسید، از مادری پاكدامن و پارسا متولدشود. امام كاظم علیه السلام نیز از این اصل تبعیّت نمود.
مادر حضرت معصومه علیها السلام
حُمَیده مادر بزرگوار امام كاظم از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقرعلیه السلام به همسری فرزندش امام صادق علیه السلام درآمده بود. امام صادق درباره مقام والای همسرش كه مادر امام كاظم علیه السلام شد فرماید:
«حُمَیْدَةُ مُصَفّاة مِنَ الاَدْناسِ كَسَبیكَةِ الذَّهَبِ، مازالَتِ الاَمْلاكُ تُحْرِسُها حَتّی اُدِّیَتْ اِلَیَّ كَرامَةً مِنَ اللهِ لی، وَالْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِی»(19).
«حُمیده مانند شمش طلای خالص، از ناپاكی ها و ناخالصی ها، پاك است، فرشتگان او را همواره نگهداری كردند تا به من رسید، به خاطر كرامتی كه خدا نسبت به من، و حجّت پس از من «موسی علیه السلام» عنایت فرمود.»
حمیدَه بانویی آگاه و حدیث دان بود و احادیثی را كه از امام صادق علیه السلام و دیگران شنیده بود، همچون یك راوی مورد اعتماد برای مردم نقل می كرد و در واقع یكی از استادان مجامع علمی بانوان در عصر امام صادق علیه السلام محسوب می شد.(20) وی در حوزه آموزشی خویش با دختری از اهالی مغرب به نام «نجمه» آشناشد. نجمه علوم اسلامی را از همسر امام صادق علیه السلام فرامی گرفت و نشانه های عقل و هوشیاری و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملی وی مشهودبود.
حُمیده گوید: روزی كه نجمه به خانه ما راه یافت، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را در عالم خواب دیدم كه به من فرمود: (ای حمیده نجمه را به پسرت موسی علیه السلام ببخش و همسر او كن، همانا به زودی بهترین فرد روی زمین از او متولد می شود. من به این دستور عمل كردم و نجمه را همسر فرزندم امام كاظم علیه السلام نمودم و از او حضرت امام رضاعلیه السلام به دنیا آمد»(21).
نجمه به اندازه ای از حلاوت ذكر و مناجات با خدا بهره برد كه در ایام شیردادن به امام رضاعلیه السلام نمی توانست چون سابق به اعمال عبادی خویش بپردازد، از اینرو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه كمك كنید.
از او سؤال شد، مگر شیرت كم شده است؟
در پاسخ گفت:
«لا أَكْذِبُ وَاللهِ، وَما نَقَصَ الدَّرُّ، وَلكِنْ عَلَیَّ وِرْدٌ مِنْ صَلاتِی وَتَسْبیحی، وَقَدْنَقَصَ مُنْذُ وَلِدْتُ».(22)
«سوگند به خدا دروغ نمی گویم، شیرم كم نشده، ولی برای من ذكرهایی از نماز و تسبیح هست كه از هنگام پرستاری و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم كاسته شده است».
1) تاريخ العرب» فليپ حتي، ص 167، «مدينه منوره»، صالح لمعي مصطفي، ص 17.
2) تاريخ يعقوبي»، ج 1، ص 400.
3) طبقات ابن سعد» ج 1، ص 499.
4) سيري در وادي عشق»، ص 33،34.
5) الانوار البهية»، محدث قمي، ص 170.
6) تاريخ يعقوبي»، ج 2، ص 421.
7) عمدةالطالب»، ص 196-197، «المجدي»، ص 106.
8) اين اثر تأليف «سيدموسي برزنجي شافعي مدني» است، «الذريعة»، ج 24، ص 107.
9) از تأليفات «عبدالوهاب شعراني شافعي»، متوفاي 937هجري است، «كشف الظنون»، ج 2، ص 1565.
10) وسيلةالمعصومية»، ص 65.
11) گنجينه آثار قم»، ج 1، ص 386؛ به نقل از «نزهةالابرار» ولوامع الانوار.
12) تاريخ اهل بيت»، ص 82.
13) اصول كافي»، ج 1، ص 397، «تاريخ بغداد»، ج 13، ص 27، «اقبال»، ص 677، «تاريخ قم»، ص 199.
14) محدث گرانقدر و رجالي توانا مرحوم آيةالله شيخ علي نمازي متوفي دوم ذي حجه 1405ه .ق مؤلف اين اثر است كه در ده جلد تدوين يافته است. مرقد وي در يكي از حجره هاي صحن رضوي در كنار بارگاه ملكوتي امام رضا عليه السلام قراردارد.
15) مستدرك سفينةالبحار» ج 8، ص 257.
16) بحارالانوار»، ج 48، ص 286، «تذكرةالخواص»، ابن جوزي، ص 315.
17) و نيز رجوع كنيد به: «كريمه اهل بيت» ص 97-103، «زندگاني حضرت موسي بن جعفر عليه السلام، عمادزاده، ج 2، ص 375، «حضرت معصومه، فاطمه دوم، اشتهاردي، ص 111،113».
18) برگرفته از آيه 35 سوره احزاب.
19) اصول كافي، ج 1، ص 477.
20) علاوه بر حوزه علميه اي كه توسط رسول اكرم صلي الله عليه وآله وسلم و ائمه شيعه عليهم السلام بنيان نهاده شد و در هر دوره دهها و صدها مرد دانشمند و راوي و دين شناس به جامعه اسلامي عرضه كرد، در همان رديف حوزه هاي علمي بانوان از سوي رسول اكرم صلي الله عليه وآله وسلم و حضرت فاطمه زهراعليها السلام تأسيس گرديد كه پس از آنها امامان شيعه و همسران و دخترانشان اين حوزه را رهبري كرده و به واسطه خويشي با امامان و بهره گيري از لحظه لحظه حيات پربارشان در هر عصري از اساتيد برجسته آن دوره شدند. رجوع كنيد به: «مسند فاطمه معصومه عليها السلام از همين قلم.
21) اعلام الوري»، ص 302.
22) عيون اخبارالرضاعليه السلام»، ج 1، ص 15